πολιτισμός

Με το γενικό όρο «πολιτισμός» στη γλώσσα μας υποδηλώνονται δύο έννοιες, για τις οποίες οι άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες διαθέτουν ξεχωριστούς όρους:civilisationκαι culture. Αλλά κι εκεί, παρότι οι όροι είναι διαχωρισμένοι, τα όρια των δύο εννοιών δεν είναι απόλυτα σαφή, αφού άλλωστε δεν υπάρχουν σαφείς και γενικά αποδεκτοί ορισμοί τους. Σε μια πολύ γενική σημασία, ο πρώτος όρος (civilisation) θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα σύνολο εννοιών και αξιών ο δεύτερος (culture) ως ένα σύνολο μορφωτικών ιδεωδών και πνευματικών αξιών. Στη γλώσσα μας το πρόβλημα της διάκρισης του περιεχομένου και των ορίων των δύο όρων γίνεται ακόμα δυσκολότερο από λόγους καθαρά γλωσσικούς: και αν ακόμα γενικευόταν η ήδη περιορισμένη χρήση του όρου κουλτούρα (φωνητική απόδοση τουculture), η σύγχυση δεν θα εξέλειπε, αφού το επίθετό του θα ήταν οπωσδήποτε πολιτιστικός, που είναι όμως επίσης επίθετο και του όρου πολιτισμός (civilisation). Οι δύο όροι εξετάζονται εδώ ξεχωριστά. Η ιδέα του π. είναι αντικείμενο πολεμικής και διαφωνιών, αν και όλοι φαίνεται να συμφωνούν ότι στο φαινόμενο πολιτισμός πρέπει να αναγνωριστεί η παρουσία ενός συνόλου εννοιών και αξιών, κατά το μεγαλύτερο μέρος θετικών και άξιων να προωθηθούν και να επαυξηθούν. Μπορεί να γίνεται λόγος για διάφορους π., όπως ο κινεζικός π., ο μεσογειακός π., ο αφρικανικός π., ή ακόμα μπορούμε να μιλήσουμε γενικά για τον π. ως σύνθετο φαινόμενο, αντίθετο προς τη βαρβαρότητα και την άγρια κατάσταση. Με την πρώτη έννοια υπάρχουν πολλοί π., ο καθένας διαφορετικός από τον άλλο, ο καθένας χαρακτηριζόμενος από ιδιαίτερα έθιμα, παραδόσεις, δοξασίες, θεσμούς, τεχνικές, τέχνες κλπ. Με τη δεύτερη έννοια υπάρχει «ο» π., που αποτελείται από ένα σύνολο αξιών, που αναγνωρίζονται από όλους και αποτελούν κατά κάποιο τρόπο ένα πρότυπο ή παράδειγμα για όλους τους ανθρώπους. Όταν μιλάμε για έναν π., π.χ. για τον ελληνικό, με τη λέξη π. εννοούμε ένα σύνολο κοινωνικών φαινομένων, που ενέχουν χαρακτήρα θρησκευτικό, ηθικό, νομικό, οικονομικό, τεχνικό, επιστημονικό, αισθητικό, στρατιωτικό, πολιτικό, και που είναι κοινά σε μια ολόκληρη κοινωνία ή σε περισσότερες κοινωνίες, συνδεόμενες μεταξύ τους. Μπορεί να χαρακτηριστεί περιοχή π. (γαλλικά aire de civilisation, γερμανικάKulturkreis), ο γεωγραφικός χώρος πάνω στον οποίο εκτείνεται ένας π. Στρώματα π. (γαλλικά couches de civilisation, γερμανικάKulturschichten) κατά τον ορισμό που έδωσε ο Λαλάντ στο Φιλοσοφικό Λεξικότου (Vocabulaire technique et critique de la philosophie, 1902-23), είναι αρχικά τα επάλληλα στρώματα υλικών που, στις αρχαιολογικές ανασκαφές, δείχνουν τα κατάλοιπα διαδοχικών π. και έπειτα οι επάλληλοι π. στην ίδια γεωγραφική περιοχή, όπου μνημεία ή επιτεύγματα των αρχαιότερων επιζούν στους νεότερους. Σε μια πλουραλιστική αντίληψη του π., η ιστορία γεννά μια ολόκληρη σειρά π., που αποτελούν ισάριθμους τομείς μελέτης. Ο Τόινμπι π.χ. πιστεύει ότι μπορεί να επισημάνει 21 βασικές κοινωνίες: τη δυτική, τη βυζαντινο-ορθόδοξη, τη ρωσο-ορθόδοξη, την ιρανική, την αραβική, την ινδουιστική, την κινεζική, την κορεατο-ιαπωνική, την ελληνική, τη συριακή, την ινδιάνικη, τη σινική, τη μινωική, τη σουμερική, τη χιττιτική, τη βαβυλωνιακή, την αιγυπτιακή, την ανδική, τη μεξικανική, του Γιουκατάν, των Μάγια. Κατά το Σπένγκλερ, «ο» π., στον ενικό, δεν υπάρχει· υπάρχουν οι π., οκτώ από τους οποίους μπορούν να θεωρηθούν ανώτερου επιπέδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνο-ρωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός, ο π. των Μάγια· και έξω απ’ τους π. αυτούς δεν υπάρχει πραγματική ιστορία. Οι π. είναι –πάντοτε κατά την ιστοριοκρατική σχετικοκρατία του Σπένγκλερ, οι θεωρίες του οποίου είχαν σημειώσει μεγάλη και ίσως υπερβολική επιτυχία– σχηματισμοί φυσικοί, βιολογικοί, που διαρκούν περίπου μια χιλιετία και περνούν από διάφορες φάσεις, οι οποίες αντιστοιχούν, κατ’ αναλογία, στις εποχές του χρόνου και στις ηλικίες της ανθρώπινης ζωής: γεννώνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειό τους και παρακμάζουν. Κάθε πλουραλιστική αντίληψη για τους π. υιοθετεί δικά της κριτήρια ταξινόμησης και συγκεντρώνει σε διάφορες οικογένειες ή τομείς τις πολλαπλές εκφράσεις του π. Στην ακραία της συνέπεια, η αντίληψη αυτή, υιοθετώντας μια ολοκληρωτική ιστοριοκρατία, δέχεται ότι κάθε κοινωνία έχει ένα δικό της π. και ότι συχνά στο εσωτερικό της ίδιας κοινωνίας μπορούν να συνυπάρχουν πολλά επίπεδα π. Το πρόβλημα της ακριβούς και αλάνθαστης εξατομίκευσης ενός π. είναι σχεδόν άλυτο ή, τουλάχιστον, επιτρέπει σημαντικό αριθμό λύσεων, ανάλογα με τα ερμηνευτικά κριτήρια που υιοθετούν οι διάφοροι ιστορικοί. Ο απόλυτος πλουραλισμός των π. ισοδυναμεί με μια απόλυτη σχετικοκρατία και εμποδίζει να γίνει σύγκριση των διάφορων π. για να φτάσουμε σ’ ένα μονόπλευρο κοίταγμα του φαινομένου π. Η ιστορικοπολιτιστική σχολή του Φρομπένιους, του Άνκερμαν, του Γκρέμπνερ, του Γένσεν, του Φόλχαρτ, ιδιαίτερα επιρρεπής στη μελέτη των πρωτόγονων π., ερευνά κάθε επί μέρους π. σαν ένα κόσμο συχνά κλεισμένο στον εαυτό του και χωρίς εξέλιξη, που ο ιστορικός οφείλει μόνο να τον κρίνει ή να τον συγκρίνει με κριτικό πνεύμα με άλλες μορφές π. διαφορετικά διαμορφωμένων. Ενώ η σχετικοκρατία, εξαιτίας της ίδιας της εσωτερικής λογικής της, δεν είναι πια σε θέση να σκεφτεί με ενιαίο τρόπο για την ιστορία και τις αξίες της και πέφτει συχνά σ’ ένα είδος αντιορθολογισμού. H φροντίδα να διασωθεί η ενότητα της ιστορίας και η σταθερότητα της κατεύθυνσης της ως ιστορίας του π., ως διαρκής αγώνας των ανθρώπινων αξιών εναντίον της βαρβαρότητας, κάνει την ιστορική συνείδηση να ονομάζει π. όχι πια κάθε ιστορικό-πολιτιστικό φαινόμενο, αλλά μόνο τα φαινόμενα εκείνα ορθολογισμού και εκπολιτισμού, στα οποία ο άνθρωπος πραγματοποιεί τις υψηλότερες αξίες του. Η δεύτερη αυτή σημασία της λέξης π. περιέχει έναν ηθικολογικό και αξιολογικό τόνο. Με την έννοια αυτή λέγεται π.χ., στην κοινή γλώσσα, ότι χρειάζεται να υπερασπιζόμαστε τις αξίες του π. και γίνεται μια διαρκής σύγκριση μεταξύ αυτού που προάγει κι αυτού που εμποδίζει τον π. και ταυτίζεται ο π. με την πρόοδο, με την εξέλιξη, τον ανθρωπισμό, την ευγένεια, τους καλούς τρόπους. Το να συμπεριφερόμαστε με π., να είμαστε πολιτισμένοι άνθρωποι, πολιτισμένο έθνος, ισοδυναμεί, για τα άτομα ή για τις ομάδες, με το να έχουμε περιορίσει τις χειρότερες παρορμήσεις μας, τις πιο εγωιστικές τάσεις, τα πιο παράλογα ένστικτα, για να δώσουμε θέση στις αξίες της μόρφωσης, του δικαιώματος της λογικής, εκείνου που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν Παιδεία και οι Γερμανοί αποκαλούν Bildung. Με την έννοια αυτή του όρου αντιπαρατίθενται συνήθως πολιτισμένοι λαοί και λαοί πρωτόγονοι, άγριοι ή βάρβαροι, παρ’ όλο που οι νεότερες εθνολογικές έρευνες και της πολιτιστικής ανθρωπολογίας έχουν αποδείξει ότι δεν υπάρχουν λαοί σε φυσική κατάσταση ή που να μη διαθέτουν μάλλον πολυσύνθετες μορφές π. Στην αντιπαράθεση πολιτισμένου και βάρβαρου δεν σκεπτόμαστε μόνο μια ανωτερότητα της τεχνικής και της επιστήμης των πολιτισμένων λαών σε σύγκριση με τους βάρβαρους λαούς, αλλά επίσης, και κυρίως, μια περισσότερο ανεπτυγμένη ηθική συνείδηση, τον ανοιχτό και προοδευτικό χαρακτήρα μιας πολιτισμένης κοινωνίας απέναντι στον κατά κύριο λόγο κλειστό και συντηρητικό ή αντινεωτεριστικό χαρακτήρα των μη πολιτισμένων κοινωνιών. Στη σημασία αυτή του όρου π. ενυπάρχει, σε μεγάλο βαθμό, η ιδέα ότι η ανθρωπότητα τείνει να γίνει ολοένα και πιο ενιαία και ομοιογενής στα διάφορα τμήματα της και ότι τα πιο καθυστερημένα τμήματα τείνουν να διαμορφώνονται σύμφωνα με το παράδειγμα των πιο εξελιγμένων τμημάτων. Η ιστορία εμφανίζεται τότε σαν η πορεία ενός π. που επεκτείνεται προοδευτικά σε όλες τις χώρες, σε όλους τους λαούς, σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Η σημασία αυτή, που προσεγγίζει και σχεδόν συγχωνεύει π. και πρόοδο, π. και ηθική, π. και παιδεία, πήρε μεγαλύτερο βάθος στο δεύτερο μισό του 18ου αι. Κυρίως ο διαφωτισμός συνέλαβε τον π. ως συνεχή πρόοδο, ως αιώνια εξέλιξη των σωματικών, πνευματικών και ηθικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Η ιδέα της προόδου δεν ήταν ξένη στους ανθρώπους της αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, αλλά είναι μια ιδέα κατ’ εξοχήν σύγχρονη, που έχει τους προδρόμους της στην επιστημονική σκέψη του Γαλιλαίου, του Ντεκάρτ, του Πασκάλ, του Λάιμπνιτς και τις σπουδαιότερες εξελίξεις της στα μορφωτικά ιδεώδη και στις πνευματικές αξίες του διαφωτισμού. Στη Γαλλία η ιδέα αυτή διατυπώθηκε θεωρητικά και κατά ξεχωριστό τρόπο από τον Τιργκό και τον Κοντορσέ, στη Γερμανία από το Λέσινγκ. Στο γερμανικό ιδεαλισμό, στον Κάντ, στο Φίχτε, στο Σέλινγκ, είναι ζωηρή η πίστη στη λυτρωτική και προοδευτική δύναμη του λογικού, αλλά την πιο μεγαλειώδη εκδήλωσή της βρήκε η πίστη αυτή στο σύστημα του Χέγκελ, ο οποίος αντιλαμβάνεται την παγκόσμια ιστορία ως «την εκδήλωση της θείας και απόλυτης πορείας του πνεύματος στις υψηλότερες μορφές του». Και ο π. επίσης του Κοντ και του Σπένσερ πιστεύει σε μια προοδευτική εξέλιξη του π. και του λογικού. Και στον 19o αι. οι μεγάλοι πολιτικοί και κοινωνικοί μεταρρυθμιστές, από το Σεν-Σιμόν μέχρι τον Φουριέ, τον Προυντόν και τον Μαρξ φλέγονται όλοι από την πίστη στον άνθρωπο και στην πρόοδο και από την ελπίδα ότι είναι δυνατή η δημιουργία ενός νέου π., στον οποίο ο άνθρωπος θα κυριαρχήσει πλήρως, με την ορθολογιστική, τεχνική και επιστημονική του οργάνωση, πάνω στις δυνάμεις της φύσης και στις αντιφάσεις της κοινωνίας. Η ιδέα του π. ως προόδου επιζεί ακόμα στις μέρες μας στις ιδεολογίες του φιλελευθερισμού, του σοσιαλισμού, του κομουνισμού και σε όχι λίγες φιλοσοφίες με προέλευση ιδεαλιστική, ποζιτιβιστική και από τον διαφωτισμό, αλλά ο αφελής ενθουσιασμός του διαφωτισμού και του ποζιτιβισμού, που ήταν απόλυτα βέβαιοι για την ακαταμάχητη και ανοδική πορεία του ανθρώπινου εκπολιτισμού, παραχώρησε τη θέση του σ’ ένα κοίταγμα πιο ώριμο, και από μιαν άποψη πιο απαισιόδοξο και δραματικό της ιστορίας του π. Πρόοδος και εκπολιτισμός είναι δυνατά, αλλά δεν πηγάζουν από ένα είδος μεταφυσικής επιταγής ή ιστορικής μοίρας. Η ιστορία είναι ωστόσο πάντα εκτεθειμένη στις πτώσεις και στις υποτροπές της βαρβαρότητας στον κόσμο, αν οι άνθρωποι δεν αγρυπνούν και δεν αγωνίζονται με όλες τις πνευματικές και ηθικές δυνάμεις τους για να μην αποκτούν και επανακτούν την υπεροχή οι δυνάμεις της οπισθοδρόμησης και του σκοταδισμού. Στη θέση της μεταφυσικής ασφάλειας που προσφέρει ένας εγγενής νόμος στην πορεία των γεγονότων ή στη διάρθρωση της πραγματικότητας, υπεισέρχεται η ευθύνη ενός ανθρώπινου καθήκοντος, μιας ενσυνείδητης εκλογής στη δυνατή αλλά όχι αναγκαία κατεύθυνση, μιας προόδου που απαιτεί αγώνες, θυσίες, εργασία. Αυτή η πιο έλλογη και συντηρητική πίστη στις δυνατότητες μιας πολιτισμένης προόδου, αποκρούει τις φαταλιστικές και περί της θείας πρόνοιας θεωρίες, τη θεολογική και μεταφυσική αισιοδοξία, και εναποθέτει την ελπίδα σ’ ένα ενεργό και ευφυή ουμανισμό. Οι κριτικές κατά των ευφορικών αντιλήψεων της ιστορίας πολλαπλασιάστηκαν και έγιναν ριζοσπαστικότερες μετά την τραγωδία του A΄ και του B΄ Παγκοσμίου πολέμου, παίρνοντας συχνά σκοτεινά χρώματα. Οι εκφράσεις κρίση του πολιτισμού, το τέλος της Δύσης, κρίση αξιών, μηδενισμός, παρακμή είναι συχνές στους σύγχρονους συγγραφείς. Ενώ ο Κρότσε, π.χ., τείνει να αποδραματοποιήσει την ιδέα της κρίσης, υπενθυμίζοντας ότι ολόκληρη η ιστορία είναι μια διαδοχή κρίσεων, μια περιοδική και διαλεκτική επάνοδος φάσεων κρίσης, σε τελευταία ανάλυση θετικών στη σημασία τους, οι αντίπαλοι του εγελιανού ιστορικισμού θεωρούν ότι η κρίση του σύγχρονου π. αποτελεί μια επαναστατική και αποφασιστική καμπή, που δεν έχει προηγούμενα στην ιστορία του παρελθόντος. Γεννήθηκε μια λογοτεχνία ισχυρά χρωματισμένη με απαισιοδοξία, που θρηνεί σε αγωνιώδεις και δραματικούς τόνους τον θάνατο του π., της ανθρώπινης προσωπικότητας, της ελευθερίας, των αξιών. Αν μπορεί να φαίνεται αστήρικτη, και στο βάθος ρητορική, η θέση εκείνου που ατενίζει ολύμπια, με τη γαλήνη ενός Γκέτε, την κρίση του σύγχρονου κόσμου, ανάγοντάς την σε μια από τις τόσες κρίσεις που περνά ο π. στη διαλεκτική και προοδευτική πορεία του, το ίδιο μπορεί να επικριθεί η αποκαλυπτική και αγωνιώδης θέση που φαίνεται να περιμένει, όπως οι χιλιαστές του προφητικού έτους 1000, το ξαφνικό τέλος του κόσμου και την έλευση όχι πια της βασιλείας του θεού, όπως στη θρησκευτικότητα των χιλιαστών, αλλά την έλευση του μηδενός και του χάους. Είναι πιθανόν ότι ο σύγχρονος π. περνά μια σοβαρή κρίση διοργάνωσης και κυοφορίας και ότι τα σύγχρονα μέσα που προσφέρει η τεχνική, η επιστήμη, η βιομηχανική και πολιτική οργάνωση κάνουν «οικουμενικούς» τους μετασχηματισμούς και τις αναστατώσεις που δημιουργούνται, συμπαρασύροντας, για πρώτη φορά στην ιστορία, ολόκληρο τον πλανήτη στον κύκλο των μεταμορφώσεων. Αλλά η τωρινή κρίση του π., αν και συμβαίνει σε διαπλανητική και οικουμενική κλίμακα, και εμφανίζεται συνεπώς εντελώς νέα σε διαστάσεις και συνέπειες, έχει ωστόσο τα προηγούμενά της στις περασμένες μεγάλες κρίσεις της ιστορίας, που και αυτές ανέτρεψαν θεσμούς και συνήθειες, ιδεολογίες και τρόπους ζωής. Ανάλογες κρίσεις ήταν π.χ. το τέλος του ειδωλολατρικού κόσμου και ο ερχομός του χριστιανισμού, το τέλος του φεουδαρχικού καθεστώτος και η άνοδος της αστικής τάξης στην εξουσία με τη Γαλλική Επανάσταση. Η γέννηση του ατομικού π., η εμφάνιση των μαζών στη σκηνή της ιστορίας, η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση, που συνδέεται με τις εξελίξεις της αυτοματοποίησης, η θαυμαστή ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, δημιουργούν διαρκώς νέα επιτεύγματα, που φέρνουν τον άνθρωπο έξω από τις διαστάσεις χρόνου και χώρου στις οποίες είχε συνηθίσει, είναι φαινόμενα χαρακτηριστικά ενός νέου π. που, όπως κάθε π., έχει απώλειες και κέρδη, πλευρές αναδίπλωσης και πλευρές προοδευτικές Τον 19ο αιώνα ο Μπούρκχαρτ και ο Νίτσε έκαναν σοβαρές διαγνώσεις για τις οπισθοδρομικές και παρακμιακές πλευρές του δημοκρατικού και βιομηχανικού π. Ο Μπούρκχαρτ χαρακτήρισε την ιδέα της εξέλιξης και της προόδου ως φιλελεύθερο τέχνασμα. Ο Νίτσε συνέδεσε φιλελευθερισμό, δημοκρατία, σοσιαλισμό, άνοδο των μαζών, ανάπτυξη του βιομηχανισμού, του χριστιανισμού, σε ενιαία καταδίκη. Ο Μπούρκχαρτ και ο Νίτσε βλέπουν να προβάλλει ένας νέος ανθρώπινος τύπος, εκχυδαϊσμένος, φιλισταίος, χωρίς αληθινή καλλιέργεια, χωρίς πνευματικό και ηθικό ύφος, θύμα μιας ολόκληρης σειράς κομφορμισμών, αποβλακωμένος από τη λόγια εξειδίκευση και από τη δημοσιογραφική προπαγάνδα, σκλάβος των βιομηχανικών και πολιτικών οργανώσεων. Στα ίχνη του Νίτσε κινούνται σχεδόν όλοι οι κριτικοί του σύγχρονου π., από τον Σπένγκλερ μέχρι τον Κλάγκες, από τον Ορτέγκα ι Γκασέτ μέχρι τον Χέιζινγκα, από τον Γιάσπερς μέχρι τον Χάιντεγκερ, για να αναφερθούν μόνο οι σημαντικότεροι. Για τον Ολλανδό ιστορικό Χέιζινγκα, ο σύγχρονος άνθρωπος χαρακτηρίζεται από γενική εξασθένηση των κριτικών ικανοτήτων, από παρακμή των ηθικών κανόνων, από αυξανόμενη παιδαριωδία, από αντιορθολογιστικές και δεισιδαίμονες κλίσεις, από απουσία ύφους σε όλα όσα κάνει και σκέπτεται. Κατά τον Γερμανό βιταλιστή φιλόσοφο Λούντβιχ Κλάγκες, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει μόνο δίψα της εξουσίας και έχει χάσει κάθε ζωτική και αρμονική επαφή με τη φύση και με τη ζωή γενικά. Κατά τον Ισπανό Ορτέγκα ι Γκασέτ, η εξέγερση των μαζών πολλαπλασιάζει το υπόδειγμα του φιλισταίου του, ανθρώπου χωρίς προσωπικότητα, αυτού που ο ίδιος χαρακτηρίζει ως άνθρωπο-μάζα. Κατά το Γερμανό υπαρξιστή Γιάσπερς, «η κοινότητα των μαζών δημιούργησε ένα είδος ζωής που ρυθμίζεται πάνω σε σιδηροτροχιές, με τις οποίες οι άνθρωποι, παρότι που συνδέονται μεταξύ τους τεχνητά με τις σχέσεις εργασίας, δεν συνδέονται εσωτερικά, στην πραγματική καλλιέργεια των ψυχών τους, στην πορεία της ιστορίας». Κατά το Μάρτιν Χάιντεγκερ, το μεγαλύτερο εκπρόσωπο του γερμανικού υπαρξισμού, ο σύγχρονος άνθρωπος χαρακτηρίζεται από το φόβο να σκεφτεί και από την πτώση του στην καθημερινή κοινοτοπία, τα πιο ενδεικτικά φαινόμενα της οποίας είναι η μίμηση, η μόδα, η επιπόλαιη φλυαρία για κάθε πράγμα, η χωρίς βάθος περιέργεια, η μη αντιμετώπιση των πιο σοβαρών και αγωνιωδών θεμάτων της ύπαρξης του καθενός. Όλες αυτές οι επικρίσεις κατά των αρνητικών πλευρών της εποχής μας θίγουν μερικές από τις χειρότερες πλευρές του σύγχρονου π. και καταγγέλλουν με οξύτητα τις ανεπάρκειες και τα μειονεκτήματα του σύγχρονου κόσμου, αλλά δεν λαμβάνουν όσο χρειάζεται υπόψη τους τις αναμφισβήτητα προοδευτικές πλευρές και τις νέες αξίες του σύγχρονου π. Η άνοδος των μαζών βγάζει από την ταπείνωση και την αθλιότητα εκατομμύρια ανθρώπους, που ως χθες δεν είχαν πραγματικά ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Η τεχνική και η επιστήμη πλουτίζουν την ανθρώπινη γνώση και μπορούν να ελευθερώσουν τον άνθρωπο από αμέτρητες σκλαβιές. Η διάδοση των γνώσεων σε όλους τους ανθρώπους με τα σύγχρονα μέσα μετάδοσης της σκέψης –από την εφημερίδα μέχρι τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση– μπορεί να κατεβάζει το επίπεδο της κουλτούρας, αλλά εισάγει στο κύκλωμα των σύγχρονων ενδιαφερόντων μεγάλες ανθρώπινες μάζες, που δεν είχαν καμιά συμμετοχή στο φαινόμενο κουλτούρα. κουλτούρα (culture). Η ιστορία της κ. είναι η ιστορία των μορφωτικών ιδεωδών και των πνευματικών αξιών που πραγματοποιεί και επιδιώκει η ανθρώπινη κοινωνία στις διάφορες φάσεις της εξέλιξής της. Με την έννοια αυτή η κ. συμπίπτει σχεδόν με τη διαμόρφωση της διάνοιας και του ήθους και καλλιεργημένος άνθρωπος είναι εκείνος που μετέχει στις υψηλότερες αξίες που διέσωσε η πνευματική και ηθική παράδοση μιας κοινωνικής ομάδας. Κατά μια πιο σύγχρονη έννοια, που χρησιμοποιείται ευρύτατα στον πολιτιστικό αγγλοσαξονικό χώρο και στις νεότερες εθνολογικές, πολιτιστικές, ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές έρευνες, ως κ. νοείται ένα σύνολο αντικειμένων, εργαλείων, θεσμών, τρόπων συμπεριφοράς, ανεξάρτητων μεταξύ τους, που χρησιμεύουν στον άνθρωπο για να λύνει τα συγκεκριμένα ειδικά προβλήματα που βρίσκει στο περιβάλλον του. Με την έννοια αυτή η μελέτη της κ. είναι μελέτη των συνηθειών, των τρόπων ζωής, των οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών, νομικών, εκπαιδευτικών, θρησκευτικών, καλλιτεχνικών θεσμών. Με την πρώτη σημασία, κ. είναι κυρίως η ιδεώδης διαμόρφωση της προσωπικότητας, αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζανΠαιδείακαι οι ΓερμανοίBildung. Με τη δεύτερη έννοια, κ. γίνεται κάθε τι που ο άνθρωπος θέτει σε ενέργεια για να κυριαρχήσει πάνω στη φύση: κ. είναι ένας ορισμένος τρόπος κατασκευής της κατοικίας, ένας ορισμένος τρόπος ντυσίματος, το σύνολο των εργαλείων που ο άνθρωπος κατασκευάζει και χρησιμοποιεί, οι κανόνες που ρυθμίζουν συγκεκριμένα τη ζωή του, το σύνολο των δοξασιών του, των τελετουργικών εθίμων του, των συνηθειών και των θεσμών του. Αυτό που μελετούν ο εθνολόγος, ο ερευνητής της ανθρωπολογίας του πολιτισμού και ο κοινωνιολόγος είναι η πολιστική συμπεριφορά του ανθρώπου, οι πρωτοβουλίες που αναλαμβάνει για να τροποποιήσει το φυσικό περιβάλλον και να το κάνει κατάλληλο για τις ανάγκες του, τους σκοπούς του, τα συμφέροντα και τις αξίες του. Με την έννοια αυτή οι πολιτιστικές πρωτοβουλίες του ανθρώπου ερευνώνται ακόμα και από την προϊστορία, σε κάθε τι που κατά τις περασμένες χιλιετίες ξεχώρισε την ανθρώπινη συμπεριφορά και τη διαφοροποίησε από τη συμπεριφορά του ζώου. Το χοντροφτιαγμένο εργαλείο από πυριτόλιθο που χρησίμευε στον αρχαϊκό άνθρωπο ως πελέκι, ως ξύστρο, ως κυνηγετικό όπλο, οι βραχογραφίες ή οι τοιχογραφίες της εποχής του λίθου, οι συνήθειες της θηρευτικής μαγείας, η συνήθεια να θάβονται οι νεκροί στολισμένοι με ιερά φυλαχτά, όλα αυτά είναι πολιτιστικά φαινόμενα. Στη δική μας πολιτιστική περιοχή όμως, η κρατούσα σημασία της λέξης κ. είναι εκείνη που έχουμε συνδέσει με τις ιδέες της παιδείας και της μόρφωσης του ανθρώπου. Σήμερα από πολλές πλευρές υπάρχει η τάση, όχι όμως και χωρίς αντίθετες απόψεις, να τίθενται υπό συζήτηση η ισχύς των πολιτιστικών ιδεωδών που μεταβιβάστηκαν από την παράδοση, κυρίως την ελληνολατινική και τη λατινο-χριστιανική. Ένας μελετητής, όπως ο Λεό Σπίτσερ, π.χ., δεν αποδέχεται τη θέση ότι μια «επιστημονική εποχή» πάει ν’ αντικαταστήσει την ουμανιστική. Αλλά η αντίθετη θέση, ότι η ιδέα της κ. υφίσταται βαθιά ανανέωση, ότι τα ιδεώδη και οι αξίες του σύγχρονου ανθρώπου συνίστανται σε μια κριτική, αρκετά ριζοσπαστική, του αριστοκρατικού και θεωρητικού χαρακτήρα που κυριαρχούσε στην κλασική πολιτιστική παράδοση, κερδίζει συνεχώς έδαφος και τείνει να υπερισχύσει. Σύμφωνα με τα παιδαγωγικά ιδεώδη του κλασικού κόσμου, η μόρφωση του ανθρώπου, η παιδείατου, συνίστατο στη γνώση των «καλών τεχνών», στην κατοχή δηλαδή της ευγλωττίας, της λογοτεχνικής και φιλοσοφικής γνώσης, της θεωρητικής ικανότητας, της τέχνης διακυβέρνησης. Οι χειρωνακτικές τέχνες, τα ταπεινά επαγγέλματα, η ωφελιμιστική εργασία θεωρούνταν από τους αρχαίους Έλληνες δραστηριότητες βάναυσες, κατώτερες, ανάξιες ελεύθερων ανθρώπων. Η αρχαία ελληνική λέξηβαναυσία, που σημαίνει χειρωνακτική εργασία, επάγγελμα, σήμαινε και βαναυσότητα, κακό γούστο. Η ελληνική κοινωνία υπήρξε ταξική και δουλοκτητική και ξεχώριζε καθαρά τις ιδέες της κ. και της εργασίας. Πραγματική ανθρώπινη και πολιτιστική αξία είχαν μόνο οι κυρίαρχες τάξεις, που ήταν απαλλαγμένες από την εργασία. Η κατάσταση άλλαξε στο σύγχρονο κόσμο, που εισήγαγε σιγά σιγά, με άγριους αγώνες, την καινούργια και λυτρωτική ιδέα ότι και η εργασία, σε όλες της τις εκφράσεις και σε όλα της τα επίπεδα συμβαδίζει με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και έχει σημασία για την κ. Ακόμα και στο Μεσαίωνα επέζησε για πολύ καιρό το αριστοκρατικό και θεωρητικό ιδεώδες μιας κ. που μεσουρανούσε στο τρίβιουμ (γραμματική, ρητορική, διαλεκτική), αλλά ήδη κερδίζει έδαφος σε μερικά μοναχικά τάγματα η αρχή ότι η εργασία είναι έργο πνευματικά αξιέπαινο και ευπρόσδεκτο στο θεό. Στην Αναγέννηση επικράτησε επίσης ο αριστοκρατικός χαρακτήρας της κ., προνόμιου των ευγενών, των αυλικών, των λογίων, των ουμανιστών, αλλά τονίστηκε, ως αντίθεση προς το θεωρητικό ιδεώδες, η ενθουσιώδης υπεράσπιση της δραστήριας και εργατικής ζωής. Στην Αναγέννηση η ύπαρξη του ανθρώπου εξαρτιόταν από τις πράξεις του, από τη δημιουργική του δραστηριότητα, από την ανθρώπινη φιλοδοξία να είναι κανείς δημιουργός του κόσμου του και του πεπρωμένου του. Μια μάλλον αξιόλογη συμβολή στη βάθυνση και στον εκσυγχρονισμό των πολιτιστικών ιδεωδών έχει προσφέρει η σκέψη του διαφωτισμού. Ο διαφωτισμός εξήρε στον άνθρωπο, ως υπέρτατη δύναμή του, το λογικό και την επιστήμη. Ενώ τα μεγάλα μεταφυσικά συστήματα του 17ου αι. εμφάνιζαν το λογικό ως την περιοχή των αιώνιων αληθειών, ο 18ος αι. δίνει στο λογικό διαφορετική σημασία. Τη γνώση δεν τη βλέπουν πια οι άνθρωποι του διαφωτισμού ως αριστοκρατικό προνόμιο λίγων σοφών, αλλά ως εργαλείο για την ανανέωση της κοινωνικής ζωής, για να υπερνικηθούν οι προλήψεις και να εκμηδενιστούν τα δόγματα. Στο πρωτείο της επιστήμης και του λογικού αντιτάχθηκε συχνά ο ρομαντισμός –που δεν υπήρξε εντελώς οπισθοδρομικός και αναστηλωτής παλιών αξιών, όπως υποστηρίζουν μερικοί σήμερα– στην απόπειρά του να καταστρέψει το ενδιαφέρον και την πολιτιστική σημασία τους. Ο ρομαντισμός αναγνώρισε τη μεγάλη αξία του συναισθήματος, της πίστης, της παράδοσης, αλλά δεν είναι σωστό να υποστηρίζεται ότι ο ρομαντισμός στο σύνολό του αποτέλεσε πνευματική οπισθοδρόμηση. Στο ρομαντικό κίνημα ανήκουν οι Χάμαν, Γιακόμπι, Νοβάλις, αλλά ανήκουν σ’ αυτό και οι άνθρωποι όπως ο Γκέτε, ο Σίλερ, ο Φίχτε, ο Χέγκελ, που δεν υπήρξαν βέβαια εχθροί της προόδου, της ελευθερίας ή του λογικού. Ενώ είναι σωστό να υπερασπίζεται κανείς αποφασιστικά τις αξίες του λογικού και της επιστήμης, δεν πρέπει να κλείνει τα μάτια μπροστά τους κινδύνους τους oποίους αντιπροσωπεύει η υπερβολική λογικοποίηση ή η πνευματικοποίηση στην παιδεία και στην κοινωνική ζωή. Η ιδέα της κ. που έχει τον πυρήνα της στην ιδέα της μάθησης, δεν συμπίπτει με την ιδέα της επιστήμης και ούτε με την ιδέα της γνώσης. Ήδη ο Ρουσό, που ανήκε κατά το ίδιο μέτρο στο ρομαντισμό και στο διαφωτισμό, το είχε διαπιστώσει, και ο Χούμπολτ το υποστήριξε με σθένος. Και αυτή είναι η θεμελιακή θέση της σύγχρονης παιδείας, που αποβλέπει στην πλήρη και αρμονική διαμόρφωση της προσωπικότητας. Ένας μορφωμένος άνθρωπος, ένας άνθρωπος που έχει πολλές γνώσεις σε έναν ιδιαίτερο, ειδικό τομέα, δεν μπορεί να θεωρηθεί καλλιεργημένος άνθρωπος, αν διατηρήσουμε στον όρο κ. την πιο αυθεντική σημασία του, που δεν είναι της επαγγελματικής κατάρτισης, αλλά της πλήρους διαμόρφωσης του ανθρώπου. Οι κλασικοί όροι για να υποδηλωθεί η αυθόρμητη ανάπτυξη των ανθρώπινων δυνατοτήτων (Παιδεία, Civilitas, Humanitas, Bildung) υπονοούν όλοι ότι η απλή εννοιολογική ή λόγια γνώση είναι ανεπαρκής για να οικοδομήσει μια αληθινή προσωπικότητα. Κουλτούρα σημαίνει, συνεπώς, πλήρη και αρμονική ανάπτυξη του ανθρώπου, καλό γούστο, ευαισθησία, λεπτότητα στην κατανόηση και στην αξιολόγηση. Ένας ορισμένος βαθμός μάθησης και γνώσης είναι απαραίτητος, αλλά αυτό που υπολογίζεται περισσότερο για τον καλλιεργημένο άνθρωπο δεν είναι η εννοιολογική και τεχνική μάθηση, αλλά το σύνολο των πνευματικών και ηθικών εφοδίων. Η ετυμολογία της λέξης κουλτούρα μας θυμίζει ότι η αρχική έννοια της κ. (που προέρχεται από το λατινικό ρήμαcolere= καλλιεργώ) αναφερόταν στην εργασία για τη φροντίδα και την καλλιέργεια των αγρών, για να γίνουν γόνιμοι, κατάλληλοι για τους σκοπούς που επιδιώκει ο άνθρωπος. Κουλτούρα σημαίνει δηλαδή επεξεργασία, έξυπνο μετασχηματισμό μιας φυσικής πραγματικότητας, με σκοπό να χειραφετηθεί ο άνθρωπος από τη σκλαβιά του στη φύση. Όταν ο άνθρωπος φροντίζει, τροποποιεί και μεταμορφώνει τους αγρούς, η εργασία του είναι η λατινική agricultura. Αλλά ο άνθρωπος μπορεί να φροντίζει, να τροποποιεί και να μεταμορφώνει το ίδιο του το σώμα με τη σωματική καλλιέργεια και μπορεί, εξάλλου, να αφιερώσει τις φροντίδες του για να τροποποιήσει και να ισχυροποιήσει τη διάνοια, την ευαισθησία, το γούστο του μέσω της πνευματικής, καλλιτεχνικής, θρησκευτικής, πολιτικής και ηθικής κουλτούρας. Η ιδέα της κ. αγκαλιάζει όλη το φάσμα δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Ήδη ο Πλάτων είχε με μεγαλοφυή τρόπο διαισθανθεί ότι η παιδεία προάγει τον άνθρωπο από κάθε άποψη. Όλες οι κοινωνικές ομάδες δεν έχουν τους ίδιους μορφωτικούς στόχους. Οι πολιτιστικές αξίες μπορεί να αλλάξουν πολύ από εποχή σε εποχή, αυτό όμως που υπάρχει πάντα, σε κάθε ιδεώδες κ., είναι ένα σύστημα –συναφές και αρκετά σταθερό– σκοπών, ιδεωδών, στόχων, που αποτελούν κοινή κληρονομιά αξιών στις οποίες πιστεύει μια κοινωνική ομάδα. Στον αριστοκρατικό αρχαίο ελληνικό κόσμο, για τον οποίο αποτελούν μαρτυρία π.χ. τα ομηρικά έπη, τις υψηλότερες αξίες αποτελούν οι στρατιωτικές αρετές, το αίσθημα της τιμής, ο σεβασμός των παραδοσιακών κανόνων, η ευγλωττία. Στον χριστιανικό Μεσαίωνα υπολογίζονται ιδιαίτερα οι θρησκευτικές ή θεολογικές αρετές της πίστης, της φιλανθρωπίας, της ελπίδας, η έμφυτη αρετή, που προέρχεται από τον θεό ως παροχή μιας υπερφυσικής δυναμικότητας. Στον αστικό κόσμο οι πολιτιστικές αξίες με το μεγαλύτερο κύρος είναι οι επαγγελματικές αξίες της ικανότητας για εργασία, της ακρίβειας, της επιμέλειας, της ευθύτητας, της εγκράτειας, της επιτηδειότητας, της ικανότητας στην επιδίωξη του ατομικού οικονομικού συμφέροντος. Στο σοσιαλιστικό πολιτιστικό χώρο το σύστημα αξιών είναι επίσης διαφορετικό και έρχονται στην πρώτη θέση μορφωτικά και πολιτικά ιδεώδη πλήρους αφοσίωσης στην αταξική κοινωνία και συμμετοχής στους μεγάλους σκοπούς, στη συλλογική ζωή που εξιδανικεύεται ως υπέρτατη αξία. Αυτά τα συνοπτικά παραδείγματα μας βοηθούν να καταλάβουμε ότι η ιδέα της κ. δεν μπορεί να αποσπαστεί ιστορικά από την ηθική ιδέα της παιδείας και της ιδεώδους διαμόρφωσης της προσωπικότητας. Εναντίον κάθε αντίληψης μόνο τεχνικής και περιοριστικής, που προβάλλει ως πολιτιστικό ιδεώδες την καθαρή και απλή επαγγελματική αποστολή, την άμεμπτη άσκηση των καθηκόντων του κρατικού υπαλλήλου και του πολίτη, σχεδόν όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί κάνουν να συμπέσει η πολιτιστική ιδέα με το σύστημα των υψηλότερων αξιών που σέβεται και τιμά η κοινωνία. Η επαγγελματική ηθική μετέχει κι αυτή στο σύστημα αυτών των αξιών και έχει συνεπώς αναμφίβολη πολιτιστική αξία. Μπορεί μάλιστα να λεχθεί ότι είναι μια κατάκτηση του σύγχρονου κόσμου, το ότι έδωσε στα επαγγέλματα, στις τέχνες, στην εργασία σε κάθε μορφή και σε κάθε της επίπεδο, πολιτιστική σημασία και αξία, εγκαινιάζοντας έτσι μια συνάφεια και μια σταθερή σύνδεση μεταξύ των εννοιών της εργασίας και της κ. που άλλοτε ήταν μακρινές και ετερογενείς. Το κτίριο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις Βρυξέλες (φωτ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή). Ρωμαϊκό μαυσωλείο του 14ου αι., γνωστό ως «Τύμβος της Σεσίλια Μετέλα», το οποίο βρίσκεται στον πύργο Καετάνι. (φωτ. ΑΠΕ). Τμήμα της πλατείας Τιενανμέν στο Πεκίνο (φωτ. ΑΠΕ). Χορεύτριες παραδοσιακού ινδικού χορού (φωτ. ΑΠΕ). Στο ισορροπημένο μέτρο της Αναγέννησης, αντιπαρατίθεται το γεμάτο πάθος ιδεώδες του ρομαντισμού. Εδώ «Ένα μέλος της οικογένειας Βέντιχ» του Χολμπάιν του Νεώτερου (Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο). Ο Ναπολέων σ’ ένα πίνακα του Αντουάν-Ζαν Γκρο. (Παρίσι, Λούβρο) Η θόλος στο ιερό της Προνοίας Αθηντίς στους Δελφούς (4ος αι. π.Χ.). Ελληνικός πολιτισμός: ο Παρθενώνας. Ο ναός της Αθηνάς στην Ακρόπολη των Αθηνών. «Ο άγιος Ιωάννης στην Πάτμο», τμήμα μικρογραφίας του 15ου αιώνα, φιλοτεχνημένη από το Zav Φουκέ. (Σαντιγύ, Μουσείο Κοντέ). Κινέζικος πολιτισμός: το Μεγάλο Σινικό Τείχος (3ος αι. π.Χ.). Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Σύμφωνα με τον πολιτιστικό ρελατιβισμό του Σπένγκλερ, η ιστορία γεννά μια σειρά πολιτισμούς, που θεωρούνται ως φυσικοί σχηματισμοί και διαρκούν μια χιλιετία περίπου. Γεννιούνται, ακμάζουν, φτάνουν στο απόγειο και παρακμάζουν. Από τους πολιτισμούς αυτούς 8 μπορεί να θεωρηθούν ως πολιτισμοί ανώτερου επίπεδου: ο βαβυλωνιακός, ο αιγυπτιακός, ο ινδικός, ο κινεζικός, ο ελληνορωμαϊκός ή απολλώνιος, ο αραβικός ή μαγικός, ο δυτικός ή φαουστικός και ο πολιτισμός των Μάγια. Έξω από τους πολιτισμούς αυτούς, κατά το Σπένγκλερ, δεν υπάρχει ουσιαστικά πραγματική ιστορία. Αιγυπτιακός πολιτισμός: Ο ταφικός ναός της Χατσεφούτ κοντά στην κοιλάδα των Βασιλέων (18η δυναστεία). Ελληνικός Πολιτισμός: Προτομή πολεμιστή, η λεγόμενη «του Λεωνίδα» - 5ος αι. π.Χ. (Σπάρτη, Αρχαιολογικό Μουσείο).

* * *

ο, ΝΑ

νεοελλ.

1. το σύνολο τών υλικών και πνευματικών φαινομένων που χαρακτηρίζουν μια κοινωνική ομάδα ή ένα έθνος, η συνολική κοινωνική κληρονομιά μιας ομάδας ανθρώπων ή τού ανθρώπινου είδους ως συνόλου, δηλαδή η γλώσσα, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, τα έθιμα, οι κώδικες συμπεριφοράς και ηθικής, οι θεσμοί και οι μορφές οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης, η τέχνη και η πνευματική δημιουργία γενικότερα, καθώς και τα εργαλεία, τα μέσα παραγωγής, η τεχνική και η τεχνολογία, κληρονομιά τής οποίας η συνέχεια και η ανάπτυξη εξαρτώνται από την ικανότητα τού ανθρώπου να μαθαίνει και να μεταβιβάζει τις γνώσεις του στις επόμενες γενεές

2. το σύνολο τών χαρακτηριστικών γνωρισμάτων τής συμπεριφοράς ενός ατόμου τα οποία τό διαφοροποιούν από το ή τα άτομα άλλου κοινωνικού στρώματος

3. το σύνολο τών διαδικασιών με τις οποίες μία ομάδα ατόμων επιτρέπει σε μία άλλη την πρόσβασή της στις παραδοσιακές γνώσεις που τής είναι απαραίτητες, καθώς και ο τρόπος χρησιμοποίησης τών νέων γνώσεων που η τελευταία θα αποκτήσει

4. φρ. «υλικός πολιτισμός» ή «τεχνολογικός πολιτισμός»

(κοινων.) (κατά τη συνηθέστερη άποψη) τα στοιχεία τής κοινωνικής κληρονομιάς που αφορούν τα τεχνικά επιτεύγματα, τα μέσα παραγωγής και τις επιστημονικές γνώσεις

β) «πνευματικός πολιτισμός»

(κοινων.) τα στοιχεία τής κοινωνικής κληρονομιάς που αναφέρονται στα πνευματικά και ηθικά επιτεύγματα, δηλ. τις τέχνες, τη λογοτεχνία, την ιδεολογία, τη θρησκεία

γ) «ελληνοχριστιανικός πολιτισμός» — η αρμονική συμπόρευση, που συχνά έφθασε ώς την πλήρη σύνθεση, τής πολιτιστικής κληρονομιάς τού αρχαίου ελληνικού κόσμου με τις αξίες και τη διδασκαλία τού χριστιανισμού

δ) «μαζικός πολιτισμός»

(κοινων.) το σύνολο τών τρόπων συμπεριφοράς, τών μύθων ή τών παραστάσεων που παράγονται και διαχέονται μαζικά από τα μέσα επικοινωνίας και ειδικότερα από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας

ε) «αισθητός πολιτισμός» — ο πολιτισμός που, κατά τον Ρωσοαμερικανό κοινωνιολόγο Σορόκιν, αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στη θεμελίωση τής αλήθειας με βάση τις μαρτυρίες τών αισθήσεων, είναι δηλαδή ο εμπειρικός πολιτισμός που εξαρτάται από τις φυσικές επιστήμες και ενθαρρύνει την καλλιέργειά τους

στ) «πνευματοκρατικός πολιτισμός»

(κοινων.) μυστικιστικός-αντινοησιαρχικος πολιτισμός που εξαρτάται από την πίστη και την αυθεντία και στον οποίο, κατά τον Ρωσοαμερικανό κοινωνιολόγο Σορόκιν, κυριαρχεί η αντίληψη ότι, πίσω από τα φαινόμενα που γίνονται αντιληπτά με τις αισθήσεις, υπάρχει μια υπερβατική πραγματικότητα και ότι η αλήθεια είναι πνευματική, σε αντιδιαστολή με τον λεγόμενο αισθητό πολιτισμό

ζ) «ιδεαλιστικός πολιτισμός» — πολιτισμός που, κατά τον Ρωσοαμερικανό κοινωνιολόγο Σορόκιν, προκύπτει από τον αρμονικό συνδυασμό τού αισθητού και τού πνευματοκρατικού πολιτισμού

η) «πολιτισμός τής ένδειας»

(κοινων.) ο ιδιαίτερος πολιτισμός τών ενδεών κοινωνικών στρωμάτων

θ) «πολιτισμός τής ενοχής» — ο πολιτισμός στον οποίο η συμπεριφορά τού ατόμου αξιολογείται με βάση την σύμπτωση ή την απόκλισή της από συγκεκριμένους κοινωνικούς αγώνες

αρχ.

1. η διοίκηση τής πολιτείας («τὸ πᾶν δὴ διέτριβεν ἐν τῇ Ἀκαδημία τὸν πολιτισμόν ἐκτοπίζων», Διογ. Λαέρ.)

2. ευγένεια, λεπτότητα στους τρόπους

3. αστεϊσμός.

[ΕΤΥΜΟΛ. Η λ. έχει σχηματιστεί από το πολίτης με κατάλ. -ισμός* αναλογικά προς τα ουσ. από ρ. σε -ίζω. Η λ. με τη νεοελλ. της σημ. χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Αδ. Κοραή το 1829 για να αποδώσει τον γαλλ. όρο civilisation (< λατ. civilis «πολιτικός» < λατ. civis «πολίτης»)].